Niedługo po rozwiązaniu PPS-Wolność Równość Niepodległość (WRN), która funkcjonowała jako partia konspiracyjna w czasie okupacji hitlerowskiej, w dniach 10 i 11 września 1944 roku zwołano XXV zjazd PPS, na którym wybrano nowe władze partii i ogłoszono odrodzenie organizacji po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.
Równolegle powstała inicjatywa pod przewodnictwem Polskiej Partii Robotniczej by utworzyć Blok Demokratyczny, który miał stanowić polityczny trzon Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego oraz Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej będący pod zwierzchnictwem PPR. Koalicję tą współtworzyły ostatecznie: Polska Partia Robotnicza, Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Demokratyczne, Stronnictwo Pracy oraz Stronnictwo Ludowe. Próbowano w skład Bloku Demokratycznego włączyć Polskie Stronnictwo Ludowe, jednak PPR nie zgodził się na to by PSL uzyskał aż 40% miejsc w rządzie tymczasowym. Blok Demokratyczny oferował wstępnie po 25% miejsc dla PPR i PSL, na co jednak międzywojenni ludowcy nie przystali i w związku z tym startowali z osobnych list.
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej składał się z 21 osób zajmujących różne ministerstwa. PPR otrzymał 7 mandatów, PPS – 6 mandatów, SL – 3 mandaty, PSL – 3 mandaty oraz SD – 2 mandaty. Jednocześnie partie zrzeszone w Bloku Demokratycznym uzyskały kluczowe resorty w związku z budowaniem pozycji ugrupowań proradzieckich.
Nowa PPS rozwijała się dynamicznie, z kilku tysięcy członków w 1944 przeszła do ponad 600 tyś. w roku 1947, co zaowocowało aż 116 mandatami w wyborach.
We wrześniu 1948 w wyniku walk frakcyjnych w samych PPS, usunięto z partii część działaczy, między innymi Edwarda Osóbkę-Morawskiego i Stanisława Szwalbe. Następnie usunięto z partii 82 tyś. członków w toku pozbywania się z partii osób o innym pochodzeniu niż chłopskie i robotnicze. Warto nadmienić iż PPS składał się wówczas w 65% z robotników, wyprzedzając PPR pod tym względem. Jednocześnie PPR oczyszczała się z osób o tzw. odchyleniach prawicowo-nacjonalistycznych – w toku tego np. uwięziony został Władysław Gomułka.
Następnie w dniach 15-21 grudnia w Warszawie miał miejsce kongres zjednoczeniowy PPS i PPR który zakończył się zjednoczeniem obu partii w nowopowstałą Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą wyznającą ideę marksizmu-leninizmu, aczkolwiek nigdy nie przyjęła całkowicie jej estetyki o retoryki kreując się na partię ,,narodową” co poskutkowało powrotem wyrzuconych wcześniej prawicowych polityków i poskutkowało spłyceniem idei Marksa. Po ostatecznym scaleniu w kwietniu 1949 PZPR liczyło łącznie 1 300 000 członków i kandydatów.
